Αφαία

Θεά που λατρευόταν στην Αίγινα. Σύμφωνα με τον σχετικό μύθο, δημιούργημα των ύστερων χρόνων της αρχαιότητας, ο βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας ερωτεύτηκε τη Δίκτυννα (ή Βριτόμαρτι) και την καταδίωκε επίμονα. Εκείνη για να γλιτώσει έπεσε στη θάλασσα. Την έσωσαν όμως ψαράδες –είχε βρεθεί στα δίχτυα τους– και τη μετέφεραν στην Αίγινα. Αλλά κι εκεί δεν μπόρεσε να ησυχάσει, γιατί, αυτή τη φορά, την ενοχλούσε ένας από τους ψαράδες σωτήρες της. Γι’ αυτό κατέφυγε στο ιερό άλσος της Αρτέμιδας, στο νησί, και με τη βοήθεια της θεάς εξαφανίστηκε. Στη θέση εκείνη ίδρυσαν αργότερα οι κάτοικοι της Αίγινας ένα ιερό και αργότερα της έχτισαν ναό. Ο προσδιορισμός της θεάς έγινε δυνατός μετά την ανεύρεση αρχαϊκής επιγραφής που την ανέφερε. Ο αρχικός τύπος του ονόματός της είναι Άφα, από τον οποίο προέρχεται η Αφαία, όπως από το Αθηνά προέκυψε ο τύπος Αθηναία. Το ιερό της Α. το αναφέρει ο Παυσανίας. Πριν βρεθούν οι σχετικές επιγραφές, το θεωρούσαν ιερό της Αθηνάς ή του Ηρακλή. Ο χώρος του ιερού της Α., όπως το γνωρίζουμε σήμερα, παρουσιάζει ίχνη λατρείας από την ύστερη μυκηναϊκή περίοδο (1300 π.Χ.) και δείχνει ότι εκεί λατρευόταν γυναικεία θεότητα της γονιμότητας. Ίσως μάλιστα η λατρεία αυτής της πρώτης θεάς του τόπου να συνδέεται με ένα σπήλαιο που υπάρχει στη βόρεια πλευρά του υψώματος, στη θέση όπου χτίστηκε ο ναός των ιστορικών χρόνων. Στο πλάτωμα του υψώματος, στα ΒΑ του νησιού, φαίνεται ότι είχε ιδρυθεί ένας μικρός ναός που δεν σώζεται κανένα ίχνος του· ανακαλύφθηκε, κατά τις ανασκαφές, στα θεμέλια του βωμού, που υπήρχε μπροστά από τον ναό. Αργότερα, με τον ίδιο προσανατολισμό –με μικρή απόκλιση προς τα βόρεια– κατασκευάστηκε με πρόδομο, σηκό και δύο δωμάτια στο πίσω μέρος. Εμπρός, στην ανατολική πλευρά, στήθηκε ένας μεγάλος επιμήκης βωμός. Βρέθηκαν και ίχνη από ένα πρόπυλο και επιπλέον ένα σύνολο από μικρά δωμάτια έξω από τον ναό. Στο τέλος της αρχαϊκής περιόδου (τέλη 6ου αι. π.Χ.), την περίοδο της ναυτικής ακμής της Αίγινας, ανανεώθηκε ολόκληρο το ιερό. Τότε κατασκευάστηκε ο μεγάλος ναός που σώζεται, περιτριγυρισμένος από κίονες, κι ένας νέος μεγαλύτερος βωμός στα ανατολικά του. Ένα μεγάλο προαύλιο οδηγούσε πάλι προς τον ναό και έξω από το ιερό υπήρχαν διάφορα βοηθητικά κτίσματα για τους ιερείς και το προσωπικό. Ο νέος ναός της Α. είχε έξοχη γλυπτή διακόσμηση στα αετώματά του, που στο κέντρο τους υπάρχει –και στα δύο– η μορφή της Αθηνάς. Δεξιά και αριστερά της παριστάνονται πολεμιστές που μάχονται. Η ολοκλήρωση των ανασκαφών, στις αρχές του 20ού αι., έδειξε ότι, πολύ λίγο μετά την αρχική κατασκευή της τρίτης φάσης του ναού, κεραυνός χτύπησε το κέντρο του ανατολικού αετώματος, με αποτέλεσμα να καταστραφούν ορισμένα γλυπτά. Μερικά από αυτά ξαναστήθηκαν στις θέσεις τους. Για το ανατολικό όμως αέτωμα κατασκευάστηκε νέα σύνθεση πιο προχωρημένου καλλιτεχνικού ρυθμού. Ό,τι σώθηκε από αυτήν, όπως επίσης και τα γλυπτά του δυτικού αετώματος, βρίσκονται σήμερα στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας υπάρχουν λίγα κομμάτια θαυμαστής καλλιτεχνικής ποιότητας επηρεασμένα από τη λαμπρή χαλκοπλαστική σχολή που άκμασε, γύρω στο τέλος της αρχαϊκής περιόδου, στην Αίγινα και ανέδειξε σπουδαίους γλύπτες. Στον χώρο του ναού της Αφαίας παρουσιάζονται ίχνη λατρείας από το 1300 π.Χ. (φωτ. Ν. Κοντού). Από τους αρχαιότερους δωρικούς ναούς, ο ναός της Αφαίας χτίστηκε στο τέλος της αρχαϊκής περιόδου (τέλη 6ου αι. π.Χ.), εποχή που η Αίγινα βρισκόταν στη μεγαλύτερη ναυτική ακμή της.